در جست و جوی حقیقت

این متن در ماهنامه رشد معلم (دی 96) با عنوان دروازه‌بانی خبر منتشر شده است. (دریافت مقاله)

 در عصر انفجار اطلاعات، رسانه های ارتباط جمعی یکی از مهم ترین درگاه در دسترس ما برای مطلع شدن از محیط پیرامونمان هستند. کارکرد «اطلاع رسانی» رسانه ها موجب شده تا برخی از ما دنیا را از دریچه رسانه ها ببینیم و به روزنامه و تلویزیون و اینترنت حتی بیش از چشم و گوش خودمان اعتماد کنیم. در این شماره نگاهی به مقوله خبر و نحوه آموزش مفاهیم مرتبط با آن خواهیم داشت.

هر وسیله‌ی ارتباط جمعی، اعم از روزنامه، رادیو، تلویزیون و … باید در بین حوزه گسترده ای از داده‌های خبری و اطلاعاتی که دنیای امروز درگیر آن است، دست به گزینش بزند؛ زیرا هرگز قادر نیست تمامی حوادث را منعکس نماید و در این راه دست به «دروازه بانی خبر» می زند؛ یعنی از میان تمامی اخباری که هر روز تولید می شود تنها موارد معدودی را برای رد شدن از دروازه رسانه انتخاب و به انتشار و برجسته سازی آن ها اقدام می کند و موارد دیگر را نادیده گرفته و یا کمرنگ جلوه می دهد. مخاطب منفعل ممکن است هیچ گاه متوجه این گزینش‌گری و دروازه‌بانی نشود. به همین دلیل آموختن مفهوم «دروازه بانی خبر» و مفاهیم مرتبط با آن یکی از عناوین مهم آموزش رسانه ای به دانش آموزان تلقی می شود.

ارزش های خبری

روزنامه‌نگاران قواعدی زمینه‌ای‌ دارند که به پرسش «خبر چیست؟» پاسخ‌های لازم را می‌دهد. این قواعد زمینه‌ای را سازمان‌های خبری نمی‌نویسند و ابلاغ نمی‌کنند، بلکه در عملکرد روزانه و در دانشی که بر اثر تجربهٔ کاری فراهم شده، پدید آمده است. برای یک روزنامه‌نگار وقایع - و حتی افراد - می‌توانند ویژگی‌هایی داشته باشند که آن‌ها را دارای ارزش انتشار می‌کند. یکی از روش‌هایی که دست‌اندرکاران تهیهٔ خبر برای تعریف، گزینش و ارائهٔ خبر به کار می‌گیرند، امتیازدهی غیر رسمی بر اساس ارزش‌های خبری است. این ارزش ها به شرح زیر است:

درگیری: درﮔﯿﺮی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم دوﻟﺘﻬﺎ و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﯽ رخ دﻫﺪ. درﮔﯿﺮی ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻓﺰودن ﺑﺎر دراﻣﺎﺗﯿﮏ ﺑﻪ رﺧﺪاد ﯾﺎ ﻓﺮد آن را دارای ارزش ﺧﺒﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ. درﮔﯿﺮی ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ دو ﻣﻬﻤﺎن در ﯾﮏ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ، ﮔﻔﺘﮕﻮی، ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮﻧﯽ اﻃﻼﻋﯿﻪ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﺳﻮﻧﺎﻣﯽ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮای درﮔﯿﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ.

تاثیر: اﺛﺮ رﺧﺪاد ﯾﺎ ﻓﺮد ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ آن رﺧﺪاد ﯾﺎ ﻓﺮد ارزش ﺧﺒﺮی ﻣﯽدﻫﺪ. ﺑﺮای ﻣﺮدم اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﮔﯿﻼن و ﻣﺎزﻧﺪران اﺑﺪاع ﺳﻢ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻓﺎت ﺑﺮﻧﺞ ارزش ﺧﺒﺮی ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم اﺳﺘﺎن ﮐﺮدﺳﺘﺎن. ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺄﺛﯿﺮ را ﺑﺎ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺰان ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ.

مجاورت: ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ رﺧﺪاد ﯾﺎ ﻓﺮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖﻧﮕﺎراﻧﻪ، از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺠﺎورت ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻣﺠﺎورت در ﺷﺒﮑﻪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد ﮔﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮی از ﻣﺠﺎورت ﺑﺎﺷﺪ. ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ واﻗﻌﻪ، ﮔﺮوﮔﺎنﮔﯿﺮی ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪدار اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدم اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺠﺎورت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮای اﺻﻔﻬﺎﻧﯽﻫﺎی ﺗﻬﺮان ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺠﺎورت ﺟﻤﻌﯿﺖﻧﮕﺎراﻧﻪ و ﺑﺮای ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪدارﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺠﺎورت در ﺷﺒﮑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارای ارزش ﺧﺒﺮی اﺳﺖ.

به هنگام بودگی: ﻫﺮ ﭼﻪ زﻣﺎن ارﺳﺎل ﺧﺒﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن واﻗﻌﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ارزش ﺧﺒﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ. ﺧﺒﺮ دادن از ﮐﺸﻒ ﻋﻠﻤﯽای در 7 سال پیش ﭼﻨﺎن ارزش ﺧﺒﺮی ای ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﺒﺮ دادن از ﮐﺸﻒ علمی ای که دیروز اعلام شده ﯾﺎ ﺧﺒﺮ دادن از اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﯽ ﻣﺎه آﯾﻨﺪه ﺑﺮﮔﺰار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.

شهرت: ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدن ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺒﺮ در ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ، ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ای ﻣﻠﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ، ارزش ﺧﺒﺮی را بالا میبرد. ﺧﺒﺮ اﺑﺘﻼی محسن حکیمی همدانی ﺑﻪ ﺳﺮﻃﺎن ﺧﻮن ﯾﮏ ﺧﺒﺮ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ اﺑﺘﻼی ﺑﺮد ﭘﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻃﺎن ﺧﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﯽ دارای ارزش ﺧﺒﺮی ﺑﺎﺷﺪ.

ﺑﺪاﻋﺖ: ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﻮدن ﯾﺎ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮدن رﺧﺪاد ﯾﺎ ﻓﺮد ﺧﻮد ارزش ﺧﺒﺮی ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ. درگذشت ﯾﮏ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﺸﻬﻮر ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ سگ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮔﺎز ﺑﮕﯿﺮد اتفاق هایی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ روز رخ ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺑﻪ همین دلیل دارای ارزش خبری هستند.

اطلاعات زرد

اما ارزش های خبری ، تنها مواردی نیستند که در انتشار و اولویت دهی به اخبار مورد توجه قرار می گیرند. بلکه گاهی اوقات اخباری که به نظر می رسد ارزش چندانی نداشته باشد در صدر اخبار پر بازدید و قابل توجه قرار می گیرد. این اخبار و اطلاعات به همراه رنگ و لعاب زیاد و با استفاده از کلمات فریبنده و به صورت جذاب ارائه می شود و ممکن است مخاطبان را ساعت ها به خود مشغول کند؛ اما با کمی دقت در این گونه پیام ها، متوجه می شویم که بر خلاف ظاهر فریبنده و جذابشان محتوایی سطحی و تو خالی دارند و علی رغم سرگرم کنندگی و جالب بودن، بی ارزش هستند. این نوع اخبار و اطلاعات را اطلاعات زرد می نامند. مخاطب فعال و با سواد رسانه ای می تواند با نگاهی انتقادی بین ارزشمندی خبری که به او می رسد و جذابیت و سرگرم کنندگی آن تمایز قائل شود و خود را از غرق شدن در سیل اخبار زرد مصون نگه دارد. همچنین در مواجهه با اخبار، به اطلاعات حذف شده و نادیده گرفته شده توجه کرده و از میان سطرهای سفید دیدگاه های بیان نشده را بخواند. پیشنهادات زیر می تواند برای ارتقای مهارت رسانه ای دانش آموزان در این امر مفید باشد:

·  از  بریده روزنامه ها، گزارش های خبری، برنامه های رادیویی و مجلات مرتبط به عنوان منابع درسی کمک بگیرید و آن ها را سر کلاس بیاورید.

·  زمانی کوتاه (مثلا پنج دقیقه ای) را در ابتدای کلاس برای «چه خبر؟» قرار دهید و اجازه دهید بچه ها خبرهایی که در طول هفته مرتبط با درس شما در رسانه ها شنیده اند را بازگو کنند.

·  روزنامه های مختلف یک روز را به کلاس آورده و شیوه پرداختن به یک خبر واحد در چند روزنامه را با هم مقایسه کنید. نحوه استفاده از رنگ، اندازه و جای تیترها در صفحات از مواردی هستند که قابلیت مقایسه و تحلیل در گروه های کلاسی دارند.

·  از دانش آموزان بخواهید مهمترین اخباری که شنیده اند را در کلاس بازگو کنند. از آن ها بپرسید خبرهای بازگو شده چقدر و از چه جهت برایشان مهم بوده است.

·  گروه های کلاسی می توانند پربازدیدترین عناوین خبرگزاری های اینترنتی را تحلیل کنند و به این پرسش ها پاسخ دهند که آیا پربازدیدها لزوما ارزشمندترین اخبار هم هستند یا خیر؟ و چه عواملی موجب جذابیت اخبار پربازدید هستند؟

·  لیستی از اخبار متنوع را در دسترس گروه های کلاسی  بگذارید و از آن ها بخواهید خودشان را در مقام گروه سردبیری  یک بخش خبری رادیویی 5 دقیقه ای بگذارند.  از آن ها بپرسید کدام اخبار را در اولویت قرار داده و کدام را نادیده گرفته و حذف می کنند. نتایج گروه ها را با هم مقایسه کرده و در مورد تفاوت ها بحث کنید.

·  اﺯ ﺩﺍﻧﺶﺁﻣﻮﺯﺍﻥﺗﺎﻥ ﺑﺨﻮﺍﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻧﻮﺷﺘﺎﺭیﺷﺎﻥ ﺭﺍ ﻃﻮﺭی ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺍﻧﮕﺎﺭ ﻓﺼﻠﯽ ﺍﺯ ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺏ ﺁﻣﻮﺯﺷﯽ ﺭﺍ ﻃﺮﺍﺣﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. ﺍﺯ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺑﺨﻮﺍﻫﯿﺪ ﺑﺮﺍی ﺁﻧﭽﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ ﺗﯿﺘﺮ ﻭ ﻣﯿﺎﻥﺗﯿﺘﺮ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺗﺼﺎﻭﯾﺮ، ﺳﺘﻮﻥ ﻫﺎی ﻓﺮﻋﯽ ﺣﺎﻭی ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﻭ ﻧﻤﻮﺩﺍﺭ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﮐﻨﻨﺪ. ﺩﺍﻧﺶﺁﻣﻮﺯﺍﻥ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺎﻣﻮﺯﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺪﺍﻡ ﺑﺨﺶ ﺍﺯ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺁﻧﻘﺪﺭ ﺍﻫﻤﯿﺖ ﺩﺍﺭﺩ ﮐﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﻮﺩ ﻭ ﭼﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﯽﺗﻮﺍﻥ ﺍﯾﻦ ﺍﻫﻤﯿﺖ ﺭﺍ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺩﺍﺩ.

·  همچنین می توانید از آن ها بخواهید در مورد موضوعات کلاسی ، اردوی پیش رو یا اتفاقات طول هفته مدرسه  خبر بسازند و در آن ارزش های خبری را لحاظ کنند. 

·  خبرهایی که در رسانه ها چندان به آن ها پرداخته نشده را در کلاس مطرح کرده و در مورد اینکه معمولا  کدام اخبار نادیده گرفته و حذف می شوند بحث کنید.