در جست و جوی حقیقت

این مطلب با عنوان «سم پاشی مجازی» در ماهنامه رشد معلم (بهمن ماه 96) منتشر شده است. (دریافت مقاله)

« چندروز پیش، یکی از دوستان مجازی پیامی درباره ورود یک عطر مرگبار به کشور در گروه تلگرامیمان فرستاده بود که می تواند استفاده کننده از آن را در کمتر از سه روز به کام مرگ فرو برد! وقتی که اعضای گروه از او در مورد منبع خبر سوال کردند پاسخ داد که آن را از یک گروه دیگر فوروارد کرده است و با این توجیه که در آن گروه دیگر تعدادی پزشک و آدم مطلع وجود دارند استدلال کرد که اگر خبر دروغ بود حتما واکنشی نشان می دادند و پیام را پاک می کردند! در عرض چندساعت دیگر گروه ها و کانال های مختلف شبکه های اجتماعی هم پر شد از خبر عطر مرگبار. اگرچه دو روز بعد مسئولین مربوطه شایعه را از اساس تکذبب کردند اما خدا می داند که این پیام دروغین، چقدر از صفحات و گروه های شبکه های اجتماعی را پر کرده بود و چه بسیار مخاطبانی که شایعه را دریافت کرده اما از تکذیبیه مسئولین بی خبر بودند..»

مشابه این داستان بارها برای نگارنده و مخاطبان این نوشته اتفاق افتاده است. بسیاری از ما پیامی را در یک گروه مجازی بازنشر کرده ایم و بعد از مدت کوتاهی به شایعه و دروغ بودن آن پی برده ایم. یا حتی چه بسا هیچ وقت نفهمیده ایم که مطلبی که خوانده ایم واقعیت ندارد و قضاوت ها و نتیجه گیری های بعدیمان را بر اساس گزاره ای ناصحیح بنا کرده ایم و تا ثریا کج رفته ایم!

اضافه بار ممنوع!

یکی از چالش های عصر انفجار اطلاعات، مشکلی به نام  سرریز اطلاعات یا «اضافه بار اطلاعاتی» است که گستره وسیعی از ساکنان دهکده جهانی را دچار کرده است. اضافه بار اطلاعاتی یعنی اخبار و اطلاعاتی که در طول شبانه روز در تلویزیون و اینترنت و شبکه های اجتماعی منتشر می‌شود بسیار بیشتر از توان پردازش و تامل مخاطب است و پیامد آن، گذشتن مخلوطی از پیام های درست و غلط از  فیلترهای اطلاعاتی و ورود به قلب و ذهن ماست. در چنین شرایطی مواجهه انتقادی با پیام های رسانه ای و  شناخت منابع معتبر رسانه ای اهمیتی مضاعف پیدا می کند.

دانش آموزان ما بیش از هر زمان دیگری اطلاعات و تجربیات خود را از رسانه ها – و نه از والدین و معلمان – خود کسب می کنند. آن ها همچون نهال هایی در حال رشد هستند که حجم سیل آسای پیام های رسانه ای تهدیدشان می کند و هیچ کسی هم به آن ها دست آویزی برای در امان ماندن از سیل نشان نداده است. در شماره های پیشین، به  اهمیت آموزش سواد رسانه ای به دانش آموزان سنین مختلف و در قالب دروس متفاوت پرداختیم. در این نوشته نیز به راهکارهایی جهت آموزش مهارت تشخیص منابع اطلاعاتی و پیام های نامعتبر می پردازیم.

سپری از جنس پرسش

هدف اصلی تمام پیام های رسانه ای، اقناع مخاطبان است. رسانه ها تلاش می کنند تا ضمن به کارگیری فنون اقناعی مختلف مخاطب را برای پذیرش نظر یا انجام عمل موردنظر خود همگام و همدل سازند. آنچه که باعث می شود پیام های غلط و غیرواقعی قانع کننده و صحیح به نظر برسند، استفاده از فنون پیچیده اقناع است که باعث می شود  ظاهر جذاب و فریبنده پیام، اشتباهات و  بخش های غیرواقعی را از ذهن مخاطب پوشیده دارد و وی را منحرف کند. پیام های رسانه‌ای به این دلیل  اقناع کننده به نظر می رسند که ما به ندرت این پیام ها را  زیر سوال می بریم. به همین دلیل متخصصان سواد رسانه ای پیشنهاد می کنند در مواجهه با پیام های اینگونه، ابتدا مکث کرده و پنج سوال اساسی مطرح کنیم:

فرستنده ⦁ چه کسی این پیام را ایجاد کرده است؟

تکنیک/ ابزار ⦁ از چه‌فنونی برای جلب توجّه مخاطب استفاده شده است؟ 

مخاطب ⦁ این پیام برای چه کسی ساخته شده است؟ چطور افراد مختلف این پیام را متفاوت درک می‌کنند؟ 

هدف ⦁ چرا این پیام فرستاده شده است؟

محتوا/ پیام ⦁ چه سبک زندگی، ارزش‌ها و نقطه نظراتی در این پیام ارائه شده است چه مواردی ناگفته باقی مانده یا حذف شده است؟

به کارگیری این پرسش ها توسط  دانش آموزان می تواند سپر مناسبی جهت مقابله با پیام های جعلی و شایعات باشد. البته که شیوه صحیح پاسخ دهی به هر یک از این سوال نیازمند آموزش و تمرین و مهارت است که کتاب درسی «تفکر و سواد رسانه ای» در پایه دهم بر آن ها تمرکز کرده است. اما در کنار این پرسش ها روش هایی برای آموزش تشخیص منابع نامعتبر و رجوع به منابع معتبر در رسانه ها وجود دارد که در ذیل نمونه هایی از آن ذکر می شود:

1. ﻣﺜﺎﻝ ﻫﺎﯾﯽ ﺭﺍ ﺩﺭ ﮐﻼﺱ ﺩﺭﺱ ﻣﻄﺮﺡ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻥ ﺩﻫﺪ ﺭﺳﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎی ﺍﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮔﻤﺮﺍﻩ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﯾﺎ ﺧﻼﻑ ﻭﺍﻗﻌﯿﺖ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﻣﯽ ﺩﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺭﺍ ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﻨﻨﺪ .ﻣﺜلا در کلاس آمار و ریاضی ﺑﻪ ﺁﻣﺎﺭﻫﺎﯾﯽ اشاره کنید ﮐﻪ ﻃﻮﺭی ﺍﻧﺘﺨﺎﺏ ﺷﺪﻩ ﺍﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻮﺍﻫﺪ ﺿﺪ ﻭ ﻧﻘﯿﺾ ﺁﺷﮑﺎﺭ ﻧﺸﻮﺩ ﻭ ﺑﺨﺸﯽ ﺍﺯ ﻭﺍﻗﻌﯿﺖ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ. ﻧﻤﻮﺩﺍﺭﻫﺎیی ﺑﺪﻭﻥ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺩﻗﯿﻖ ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎی ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻫﺎ، ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎی ﺩﺭﺻﺪی و مواردی از این دست نیز میتواند مورد بررسی قرار گیرد.
2. وقتی در کلاس از آمار و اخبار استفاده می کنید حتما منبع آن را به شکل دقیق ذکر کنید. تکرار این کار موجب می شود دانش آموزان هم به اهمیت منبع اطلاعات پی ببرند و هم در زمانی که میخواهند در کلاس از آمار استفاده کنند به منبع آن اشاره کنند.
3. از آن ها بخواهید در مورد یک موضوع مشخص،  یک پیام رسانه ای اشتباه و یا گمراه کننده بسازند. مثلا برای پروژه ای که در کلاس انجام داده اند تبلیغی فریب دهنده تولید کنند. سپس آن را برای همکلاسی‌هایشان شرح دهند و آن ها را از شیوه هایی که به کار برده اند و اشتباهات پیام آگاه کنند.
4. آزمونی طراحی کنید که در آن اطلاعات صحیح و غلط در کنار یکدیگر باشند و از بچه ها بخواهید، اشتباهات را پیدا کرده و تصحیح کنند.
5. از آن ها بخواهید در مورد یک موضوع مرتبط با کلاس از منابع مختلفی همچون کتاب ها، تلویزیون، شبکه های اجتماعی و اینترنت اطلاعات جمع آوری کنند و سر کلاس بیاورند. سپس اطلاعات جمع آوری شده و اعتبار آن ها را در کلاس بررسی کنید و در مورد این سوال ها گفتگو کنید: آیا تفاوتی میان منابع رسانه ای مختلف وجود دارد؟ کدام معتبرتر و قابل اعتمادتر است؟
6. در مورد موضوع درس خود منابع مطمئن و معتبر رسانه ای پیدا کرده و و برای انجام تکالیف و مطالعات بیشتر به آن ها ارجاع دهید. معرفی درگاه های آنلاینی که شایعات را رصد کرده و صحت و سقم آن ها را بررسی می کنند نیز می تواند مفید فایده باشد.
7. شایعات و اطلاعات غلطی که درباره موضوع کلاس شما در رسانه ها وجود دارد را سرکلاس بیاورید و از کلاس بخواهید در مورد این گفتگو کنند که چرا این موارد باورپذیر به نظر می رسند؟
8. الفاظ و جملاتی که اغلب برای گمراه کردن مخاطبان یا ارائه اطلاعات نادرست به کار می رود  را در کلاس بررسی کنید و نمونه هایی در شایعات یا پیام های غیرواقعی بیابید. کلماتی همچون فوری، محرمانه، منتشر نشده، یا واژه هایی که در آن از «-ترین» استفاده شده است از این دست واژه ها هستند. بنظر می رسد کلاس ادبیات و نگارش بستر خوبی برای طرح  این موضوعات باشد.
9. برای اینکه درخت تفکر دانش آموزان با هر بادی نلرزد ریشه های فکری آن ها را تقویت کنید. بالابردن سطح معارف علمی و دینی دانش آموزان باعث می شود آن ها توان بالاتری در مواجهه انتقادی با شبهات و شایعات داشته باشند و با هر پیام غیرواقعی دچار تزلزل در اندیشه و عقاید نشوند. با رصد پیش دستانه ی رسانه ها می توانید از آخرین پیام های منحرف کننده مطلع شوید و طرح درس خود را دقیق تر تدوین نمایید