در جست و جوی حقیقت

سلبریتی. اصطلاحی که تا چندسال قبل معنای مشخصی برای بسیاری از ما نداشت و نزدیک‌ترین چیزی را که برایمان تداعی می‌کرد شخصیت محبوب کارتون قصه‌های جزیره (سرندیپیتی) یا نوعی اتومبیل (شورلت سلبریتی) بود. اما حالا به طیف گسترده‌ای از خواننده‌ها، بازیگران تلویزیونی و گویندگان ورزشی تا مدل‌ها و بچه پولدارهای اینستاگرامی اطلاق می‌شود که اگرچه تفاوت‌های زیادی با هم دارند اما همه در یک چیز مشترک هستند: شهرتی که به واسطه ی رسانه‌ها و جلب توجه مخاطبان رسانه‌ها حاصل شده است.

در کشور ما واکنش اولیه به این پدیده – مثل بسیاری از پدیده‌های نوظهور دیگر –  نادیده انگاری بود. تصور اولیه این بود که سلبریتی ها، جایگاهی در میان افکار عمومی ندارند و تنها ابزاری برای تبلیغات تجاری یا فروش روزنامه‌های زرد هستند اما در سال‌های اخیر اوضاع به وضوح تغییر کرده است. سلبریتی‌ها مدت هاست فراتر از بیلبوردهای تبلیغاتی رفته اند. آن‌ها در رأس پویش‌های اجتماعی و سیاسی مختلف همچون حمایت از تصویب لایحه ی حقوق کودکان، آگاهی دهی نسبت به سرطان پستان و یا جلب کمک‌های مردمی برای زلزله زدگان قرار گرفته اند و  برخی از آن‌ها کرسی‌های شوراهای شهر و روستا را اشغال کرده و حتی تا همنشینی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری پیش رفته اند!

اوضاع در مغرب زمین نیز چندان متفاوت نیست و پدیده سلبریتی‌ها و فرهنگ شهرت، به عنوان موضوع روزِ علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی مورد مطالعه قرار گرفته است. چنان که ریچارد شیکل[۱] می‌گوید چیزی  به‌عنوان «سلبریتی» قبل از شروع قرن بیستم وجود نداشته است و اولین نمونه‌های سلبریتی‌ها به شکلی که امروز می‌شناسیم متعلق به دهه هفتاد میلادی هستند. اما امروزه از رسوخ سلبریتی‌ها به عرصه‌های مختلف جامعه، اقتصاد و سیاست ابراز نگرانی شده و محققان از آن با اصطلاح «سلبریتزه شدن فرهنگ[۲]» یاد می‌کنند. اتفاقی که پس از گسترش رسانه‌های جدید، با سرعت و دامنه‌ای باورنکردنی در حال وقوع است و یکی از نمونه‌های بارز آن را  به قدرت رسیدن ترامپ به عنوان اولین سلبریتیِ رئیس جمهور در آمریکا می‌دانند. یکی از تلاش‌های پژوهشگران حوزه سلبریتی و فرهنگ شهرت، درک تفاوت‌ها و تشابهات میان سلبریتی‌ها و دسته بندی آن هاست تا بتوان بر این اساس فهم دقیق تری از رفتارهای آن‌ها و حواشی و جنجال‌های پیرامونشان داشت و مواضع و واکنش‌های صحیحی در برابرشان اتخاذ نمود.

کریس روجک[۳] در کتاب سلبریتی (۲۰۰۴) تلاش کرده تا انواع سلبریتی‌ها را با توجه به زمینه‌های شکل گیری شهرتشان دسته بندی نماید. وی اولین نوع شهرت را «شهرت انتسابی[۴]» می‌نامد که به شکل نسبی و خانوادگی به دست می‌آید. سلبریتی‌های انتسابی به علت شهرت خانوادگی‌شان موردتوجه عموم مردم قرار می‌گیرند. اعضای خاندان سلطنتی انگلستان، یا فرزندان ترامپ معروف‌ترین نمونه‌های جهانی این دسته از سلبریتی‌ها هستند. در کشور ما نیز چندسالی است که وابستگان برخی مسئولین و سیاستمداران از همین راه به شهرت رسانه‌ای دست یافته اند.

“چیزی  به‌عنوان «سلبریتی» قبل از شروع قرن بیستم وجود نداشته است و اولین نمونه‌های سلبریتی‌ها به شکلی که امروز می‌شناسیم متعلق به دهه هفتاد میلادی هستند. اما امروزه از رسوخ سلبریتی‌ها به عرصه‌های مختلف جامعه، اقتصاد و سیاست ابراز نگرانی شده و محققان از آن با اصطلاح «سلبریتزه شدن فرهنگ» یاد می‌کنند.“

اما عموم سلبریتی‌های شناخته شده در جامعه ما، در دسته دوم یعنی «سلبریتی‌های اکتسابی[۵]» قرار می‌گیرند. آن‌ها کسانی  هستند که به خاطر  توانمندی‌ها یا دستاوردهای خاصی که کسب کرده‌اند در معرض دید مخاطبان قرار گرفته و مشهور می‌شوند. البته دستاوردهای سلبریتی‌ها باید امکان بصری و جذابیت کافی برای پرداختن در رسانه‌ها را داشته باشد و به همین علت چهره‌های مرتبط با صنعت سرگرمی امکان بیشتری برای قرار گرفتن در این دسته را دارند. بااین‌حال، طیف بسیار وسیعی از قهرمانان ورزشی، خواننده‌ها، ستاره‌های تلویزیونی و سینمایی تا دانشمندان، سیاستمداران و چهره‌های نظامی در این گروه جای می‌گیرند.

اندی وارهول[۶]، کارگردان و عکاس آمریکایی در دهه ۷۰ میلادی گفته بود «در آینده، هر کس می‌تواند ۱۵ دقیقه مشهور باشد!» به نظر می‌رسد آینده مدنظر وارهول مدت‌هاست فرارسیده و رسانه‌های جدید برای هر کاربر فرصت بالقوه ی «شهرت ۱۵ دقیقه ای[۷]» را فراهم آورده اند. از سومین دسته از سلبریتی‌ها که روژک آن‌ها «سلبریتی‌های منتسب[۸]» یا «سلتوئید[۹]» می‌نامد از همین فرصت استفاده می‌کنند. آن‌ها در کوتاه مدت توجهات عمومی را جلب کرده و به شهرتی موقتی و گذرا دست می‌یابند. شهرتی که نه برآمده از دستاوردهای خاص یا نسبت خانوادگی بلکه صرفاً «شهرت برای شهرت» است و می‌تواند علل مختلفی داشته باشد: حضور در یک شوی تلویزیونی پرطرفدار (مهمانان برنامه ماه عسل)، انجام یک رفتار دوراز عرف یا غیرقانونی (وحیدخزایی معروف به پسرتلگرامی)، نوع بیان و انجام رفتار طنزآمیز ( امیر عباس کچیلیک)  یا هر گفتار و رفتاری که بتواند توجهات عمومی را ولو برای مدتی کوتاه به خود جلب نماید.

روجک به این نکته اذعان داشت که سلبریتی ممکن است حوزه ی شهرت خود را توسعه داده و از شهرت موقتی یا منتسب به سمت شهرت اکتسابی حرکت نماید اما شواهد نشان می‌داد که جستجوگران شهرت به کوتاه ترین مسیر یعنی «شهرت برای شهرت[۱۰]» تمایل بیشتری دارند. تنها چندسال پس از این دسته بندی و با گسترش رسانه‌های اجتماعی تصویر محور – به خصوص یوتیوب و اینستاگرام – پژوهشگران فرهنگ شهرت گروه جدیدی از آوازه جویان را شناسایی کردند که به آن‌ها «میکروسلبریتی[۱۱]» گفته می‌شود. این دسته ی جدید که اشتراکاتی هم با سلتوئیدها دارند بدون آن که لزوماً بر دستاورد یا فضیلت خاصی تکیه کنند، با اختصاص زمان و وسواس زیاد برای شکل دادن به پروفایل شبکه‌های اجتماعی خود و تسلط بر تکنیک‌های تولید محتوا در این فضا، به منزلتی مشابه سلبریتی‌ها اما محدود دست پیدا می‌کنند. کمدین‌های اینستاگرامی، مدل‌های تبلیغاتی و مانکن‌های لوازم آرایشی، اینفلوئنسرها[۱۲] و  واینرها[۱۳] نمونه‌های مشهود میکروسلبریتی‌ها هستند که فعالیت‌های مجازی و حواشی پیرامونشان گهگاه مخاطبانی غیر از دنبال کنندگان همیشگی‌شان را نیز درگیر می‌کند. به نظر می‌رسد آن دسته از کسانی  که ما شاخ‌های مجازی می‌نامیم و با ویدئوهای جنجالی، تظاهر به مصرف و تجمل یا رفتارهای خارج از قاعده و خلاف جریان جلب توجه می‌کنند نیز ذیل همین گروه قرار می‌گیرند.

سلبریتی؛ اصطلاحی است  که اگرچه برای همه کسانی که در جست‌وجوی آوازه و شهرت رسانه‌ای هستند به کار می‌رود اما این اشتراک لفظی نباید ذهن ما را از تفاوت‌های جدی میان متصفان به این صفت باز دارد. هر چقدر هم که با گسترش فرهنگ شهرت مدرن و جولان دادن سلبریتی‌ها در حوزه‌های مختلف مخالف باشیم باز هم نیازمند اتخاذ موضعی علمی و دقیق در این باره هستیم و به نظر می‌رسد اولین گام برای نیل به این مقصود، درک تفاوت‌های مفهومی انواع سلبریتی‌ها و نیز تمایزشان از دیگر انواع شهرت است.

منابع:

رولندز، مارک (۱۳۹۴). ترجمه: افشین خاکباز، شهرت، چاپ اول، نشر نو

حق پناه، حسین. (۱۳۹۵). بررسی جامعه شناختی تاثیر سلبریتی‌ها بر گروه‌های مرجع دانش آموزی. پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد جامعه شناسی. دانشگاه تهران

کشمور, ا. (۱۳۹۶). فرهنگ شهرت. (ا. شاه قاسمی, مترجم) تهران: پژوهشگاه فرهنگ،هنر و ارتباطات.

Leslie, L. Z. (2011). Celebrity in the 21st Century. California: ABC-CLIO.

Rojek, C. (2001). Celebrity. London: UK: Reaktion Books.

Nayar, P. K. (2009). Seeing Stars ; Spectacle,Society and Celebrity Culture. New Delhi: Sage Pubications.

پانویس‌ها:

[۱] Richard Schickel: مورخ و نویسنده آمریکایی (۱۹۳۳-۲۰۱۷)

[۲] Celebritization of culture

[۳] Chris Rojek: جامعه شناس آمریکایی (۱۹۵۴-)

[۴] Ascribed celebrity

[۵] Achieved celebrity

[۶] Andy Warhol

[۷] ۱۵ minutes of fame

[۸] Attributed celebrity

[۹] Celetoid

[۱۰] Fame for Fame

[۱۱] Micro-Celebrity

[۱۲] Influencer: افراد شناخته شده در حوزه ی تخصصی (سفر، آشپزی، فن بیان، آرایش و یا…) که شهرت خود را از طریق ارائه فعالیت‌های خود در رسانه‌های اجتماعی به دست آورده اند. م.

[۱۳] Viner: کسانی که در رسانه‌های اجتماعی و سرویس‌های اشتراک ویدئو، ویدئو‌های سرگرم کننده و طنز می‌سازند