در جست و جوی حقیقت

این متن در ماهنامه رشد معلم (آبان 95) منتشر شده است. (جهت دریافت مقاله کلیک کنید)

در قدیم بسیاری از یافته‌ها و دانسته‌ها تنها به‌صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه منتقل می‌شد و نوشتن کتاب و جمع‌آوری اسناد کار ساده‌ای نبود. نگهداری، تکثیر و توزیع آثار مکتوب نیز هزینه و محدودیت‌های زیادی داشت و گاهی هم در اثر آتش‌سوزی، حوادث طبیعی، جنگ و ... آثار تمدنی و پژوهشی یک منطقه یکجا نابود می‌شد! هزینة تحصیل و سختی‌های آن هم زیاد بود و طالبان علم و دانش برای یافتن و استفاده از محضر اساتید علوم مختلف باید مسافت‌های زیادی را طی می‌کردند و یا برای انجام یک آزمایش هزینة زیادی می‌پرداختند. نخبگان تحصیل‌کرده یا افراد ثروتمند می‌توانستند با صرف هزینه و طی مسافت به کتابخانه‌ها یا اساتید متخصص دست پیدا کنند، اما عموم مردم توانایی خرید کتاب را نداشتند و یا اصلاً خواندن نمی‌دانستند. پس از اختراع ماشین چاپ دسترسی به کتاب های علمی راحت تر شد اما این ظهور و گسترش رسانه های جمعی دیجیتال بود که "انقلاب اطلاعات" را ایجاد کرد و عرصه های جدیدی در حوزه ی علم و دانش گشود. 

در ادامه برخی فرصت ها و تهدیدات رسانه های دیجیتال برای علم آموزی و پژوهش را مرور می‌کنیم:

1.       افزایش دسترسی: در عصر اینترنت، مرزهای جغرافیایی و محدودیت‌های فیزیکی و مادی برای کسب علم تا حد زیادی از بین رفته است و محتوای موجود بر روی شبکة جهانی وب به‌قدری زیاد شده است که برای چاپ کل این محتوا بر روی کاغذ 136 میلیارد برگه A4 نیاز است و این مقدار ثانیه به ثانیه، تصاعدی افزایش می‌یابد! گسترش شبکة جهانی اینترنت دسترسی بی نظیری به محتوای آموزشی و علمی در هر جا و هر لحظه ایجاد کرده است.

2.       تنوع محتوا: محتوایی که از آموزش راه‌های بستن بند کفش تا ساخت بمب‌های قوی و معادلات پیچیدة فیزیک کوانتوم را در برمی‌گیرد و دسترسی به بسیاری از این آموزش‌ها تقریباً مجانی است. همچنین بزرگ‌ترین کتابخانه‌های دنیا، نسخة دیجیتالی کتاب‌ها و اسناد خود را با تنوعی بی نظیر  بر روی صفحات وب بارگذاری کرده‌اند.

3.       آزمایشگاهی به وسعت جهان: مجازی شدن آموزش ها موجب شده هزینه های کاغذ،انرژی، آزمایش و تحصیل کاهش محسوسی پیدا کند. آزمایش هایی که نیاز به امکانات یا هزینه ی زیادی دارند را می توان در آزمایشگاه های مجازی و اینترنتی انجام داد یا به فیلم هایی با جزئیات و  کیفیت بالا از آن ها دست پیدا کرد.

4.       شیوه های نوین آموزش: به وسیله ی آموزش از راه دور، اساتید مقاطع مختلف تحصیلی در قاره‌های مختلف دنیا از طریق ارتباط متنی و تصویری در دسترس هستند. به کمک اینترنت، دانش‌آموزان یک مدرسة کوچک در آفریقا می‌توانند با فضانوردان مستقر در ایستگاه فضایی میر ارتباط برقرار و سؤالات خود را مطرح کنند

5. کلاس معکوس: کلاس معکوس نیز شیوه ی دیگری است که در آن به کمک رسانه های دیجیتال، جای کلاس درس و خانه عوض شده و دانش آموزان می توانند در منزل و با مشاهده ی فیلم‌ها و اسلایدهای آموزشی درس را فرابگیرند و در کلاس تنها به حل تمرین و کارگروهی پرداخته شود.

 اما این تنها یک روی سکه است و در کنار این فرصت تاریخی، مشکلاتی هم علم و آموزش علمی را تهدید می‌کند:

1.  ضعف اعتبار منابع اینترنتی: اطلاعات در اینترنت به شکل بی‌نظم و بدون طبقه‌بندی و در انبوهی از صفحات وب ذخیره‌شده‌اند. بسیاری از این اطلاعات اعتبارسنجی و راستی آزمایی نشده‌اند و ممکن است در یک صفحة وب یا با مخلوطی از اطلاعات درست و غلط روبرو شویم. این مسئله در مورد شبکه های اجتماعی مجازی شدیدتر است و هر روزه انبوهی از شایعات و تحریفات در این شبکه ها دست به دست می چرخد. رجوع به صفحات و منابع غیر معتبر علمی موجب می‌شود تا اطلاعات اشتباه، ناقص یا تحریف‌شده در اختیار پژوهشگر قرار گیرد و وی را از مسیر اصلی پژوهش منحرف کند. ارجاع دادن به صفحات وب غیر معتبر مثل وبلاگ‌های شخصی، ویکی‌ها و یا شبکه های اجتماعی ... اعتبار تحقیق را پایین می‌آورد. به‌علاوه ممکن است محتوای یک صفحة وب بعد از مدتی تغییر کند، هک و یا به‌کلی حذف شود.

2.  مشکل در دسترسی به محتوای موردنیاز: گاهی اوقات پژوهش‌گر در پیداکردن مطلب موردنیاز خود دچار مشکل می‌شود و نمی‌تواند سایت یا مقاله‌ای را که به آن نیاز دارد پیدا کند. همچنین ممکن است در استفاده از موتور جستجوگر و جستجوی کلیدواژه‌های خویش با یافته‌ها و نتایج تکراری، غیر مرتبط و بی‌فایده روبه‌رو شود. به‌علاوه حجم زیادی از محتوای مکتوب در اینترنت به زبان‌های انگلیسی، چینی، اسپانیولی و ... است که در صورت عدم تسلط پژوهشگر به زبان‌های دیگر دسترسی و استفاده از این محتواها دشوار است.

3. کپی – پیست: مسئلة دیگری که امروزه به‌خصوص در کشورمان با آن روبه‌رو هستیم کپی‌کاری و تقلب در انجام تحقیقات و پژوهش‌هاست. استفاده از تحقیقات و مطالب منتشر شدة دیگران بدون ارجاع به اصل متن و بدون اجازه از صاحبان اثر و کپی کردن مطالب مختلف در مورد یک موضوع از چند سایت و کنار هم چیدن آن‌ها و تبدیل‌کردن به یک مقالة علمی به نام خود از جمله تقلبات علمی است که به واسطة وجود اینترنت گسترش‌یافته است. در چنین وضعیتی اینترنت به‌جای این‌که به تولید محتوای بیشتر کمک کرده باشد موجب کپی کاری و درجا زدن می‌شود.

4.  زباله دانی اطلاعات: چنان که در مقاله پیشین توضیح داده شد ما در عصر انفجار اطلاعات زندگی می‌کنیم. هربرت شیلر معتقد است که " انقلاب اطلاعات" هم در نظامی طبقاتی متولد شده است و همانطور که در قدیم دسترسی به منابع ثروت و قدرت به طبقه ی اقتصادی-اجتماعی ارتباط داشت امروزه هم آنچه که " شکاف طبقاتی" نامیده می شود به نفع آنهایی است که از نظر اقتصادی و آموزشی برترند و به منابع اطلاعاتی پیچیده مانند پایگاه های داده های پیوسته و تجهیزات ارتباطات کامپیوتری پیشرفته دسترسی دارند. در طرف مقابل آنهایی که در نظامی طبقاتی رو به پائین دارند هرچه بیشتر در باتلاق آنچه که شیلر بدان " اطلاعات آشغال" نام نهاده فرو می‌روند. منظور شیلر از اطلاعات، محتوایی مثل مانند جک ها، شایعات و مطالب جذابی هستند که وجه سرگرم کننده دارند اما اطلاعات با ارزش کمی را ارائه می نماید. شیلر اعلام می کند که اطلاعات بیشتر، به خودی خود والزاماً زندگی مردمان را غنی نمی کند. بر عکس، برای اکثریت مردم آنچه که ارائه می شود اطلاعات ارزان تولید شده، سبک مایه، با جاذبیت سطحی و انبوه است.

ان شاء الله در مقاله ی بعدی به مهارت های مورد نیاز معلمان و اساتید برای بهره برداری صحیح از این فضا و در امان ماندن از آسیب های آموزشی فضای مجازی خواهیم پرداخت.