در جست و جوی حقیقت

دوره مطالعاتی «حیات اندیشه» را لطف مکرر و مجددی از سوی خداوند می دانم! چندی پیش، در جمعی برادرانه و صمیمی حلقه خوانش آثار شهید آوینی را تشکیل داده بودیم و در معیت برادر بزرگوارم آقای حسین غفاری پیرامون نظرات سینمایی و رسانه ای مرتضای شهید مباحثه داشتیم. به علت مشکلات شخصی بنده، این حلقه با وقفه ای یک سال روبرو شده بود و توفیق تامل در این مباحث را از دست داده بودم تا اینکه به پیشنهاد دوستان موسسه مسیر مقرر شد دو مقاله «ویدئو در برابر رستاخیز تاریخی انسان» و «انفجار اطلاعات» را در جمعی محدود بازخوانی و مباحثه کنیم. در عمل، تعداد دوستان حاضر در جلسه، عمق بحث و مضیقه زمانی منجر به این شد که از انفجار اطلاعات صرف نظر کنیم و  گفتگویمان را حول محور مقاله ی «ویدئو...» ادامه دهیم.

مهم ترین نکات جلسه به این شرح بود:

🔸 فهم مسئله، بخشی از راه حل مسئله است. در سال های پس از انقلاب، عجله ی تکنوکرات ها برای حل مسئله ی ما با رسانه ها (ویدئو، ماهواره، اینترنت و ...) موجب شده تا از اصل فهم مسئله باز بمانیم.

🔹 یکی از نقاط پرسش شهید آوینی درباره رسانه ها این است که آیا رسانه های نوین، نیاز ضروری انسان بوده و هست؟ در این باب باید به  «نیاز» و تفاوت آن با «میل» توجه کرد. همچنین باید بحث اقتضای تاریخی از ضرورت انسانی را از هم جدا کرد. کدام نیاز برای کدام انسان، و کدام نیازِ کدام انسان منجر به ابداع و استفاده کدام ابزار می‌شود؟ آوینی در تلاش است بین این سه مفهوم ارتباط درستی برقرار کند که اگر ویدئو به عنوان یک ابزار در دسترس بشر است این ویدئو کدام نیاز را برطرف می‌کند؟ و مهم‌تر اینکه نیازِ کدام انسان را برطرف می‌کند؟

🔸 یکی دیگر از تاملات آوینی، اشاره وی به تعاریف متفاوت از مفهومی همچون«آزادی» است. از نگاه غرب آزادی با رهایی از هر قید و بند اخلاقی مترادف است اما در نگاه ما آزادی با مفهوم «حریت» و آزادی از هر تعلقی غیر از خداوند تناسب دارد. آزادی به معنای غربی است که منجر به شکل گیری فرهنگ رسانه های نوین شده است.

🔹 برای فهم نگاه آوینی نسبت به ویدئو و سایر رسانه های نوین، باید درک درستی از نظریات فلسفه تکنولوژی داشت که در طیفی از «ابزارگرایان» تا «ذات گرایان» - جبرگرایان- دسته بندی می شوند. بنظر می رسد آوینی از ابزارگرایان تبری می جوید اما فاصله خود را با ذات گرایی محض نیز حفظ می کند.

🔸 #اسارت_تکنیک و #اسارت_ابزار از کلیدواژه‌های سخنان آوینی است. سیدمرتضی معتقد است که ما در خیلی اوقات چون فهم درستی از رسانه نداریم به جای اینکه امیر رسانه‌ها باشیم اسیر دست آن‌ها شده‌ایم و ما برای اینکه امیر رسانه‌ها بشویم باید ماهیت رسانه را به خوبی فهم کنیم. از نگاه آوینی این تصور اشتباهی است که فکر کنیم رسانه مرکب رامی است که به هر مفهوم و محتوایی که بخواهیم به راحتی سواری می‌دهد.

🔹 اگر به رسانه تنها به شکل ابزار نگاه کنیم، با نگاهی تکنیکی به دنبال سینمای دینی، فیلم دینی، اینترنت سالم و ... می رویم و فکر می کنیم با ریختن محتوای دینی در قالب رسانه می شود آن را دینی کرد. این همان نگاهی است که در طول این سال ها اتفاق افتاده اما به سرانجام نرسیده است؛ چون صرفا نگاه ابزارگرایانه حاکم بوده است. نگاهی بر «حکمت دینی» بنا نشده باشد و تنها بر مبنای «اخلاق ظاهری» حکم می کند به خیال اینکه اگر بی حجابی و عریانی را از ویدئو، سینما یا اینترنت حذف کند؛  رسانه ای دینی خواهد داشت عمل می کند.

🔸 شهید آوینی معتقد بود روزگار ما روزگار اسارت در چنگ ابزاری است که هویت فرهنگی دارند و محصولات تمدن غرب همگی کم و بیش صورت‌هایی مجسم از فرهنگ غرب هستند. این نگاه را می توان در مقاله «جذابیت در سینما» نیز پیگیری کرد. در نگاه سیدشهیدان اهل قلم، رسانه های نوین (از جمله ویدئو) ساخته ی تمدن غرب هستند و بنابراین بر #نیاز انسان غربی بنا شده اند و به امیال او پاسخ می دهند. اما این مسئله موجب نمی شود تا نتوانیم از این رسانه ها در جهت اهداف خودمان استفاده کنیم. از نگاه آوینی این رسانه ها، «رسانه های یاغی» هستند. از رسانه ها می شود استفاده کرد اما باید کشش و گرایش آن ها را به سمت تمدن غربی فهم کنیم.

🔹 از نگاه سید شهیدان اهل قلم، رسانه های نوین (در آن زمان ویدئو و کامپیوتر) لاجرم وارد ایران شده و فراگیر خواهند شد و برپا کردن حصارها (فیلترینگ، ممنوعیت و ...) تنها راه حلی موقتی است. باید «در جست و جوی حقیقت» بود؛ «خانه ها را در دامنه ی آتشفشان بنا کرد» ؛ ماهیت رسانه های فعلی و آینده را به خوبی شناخت و از آن ها در حد و اندازه ی خود استفاده کرد. اما نباید دل به همین ها خوش کنیم و باید این معنا را فهم کنیم که جنگ اصلی ما با غرب «جنگ فرهنگی» است.

جهت مطالعه و تکمیل بحث:

جذابیت در سینما - سیدمرتضی آوینی

مروری انتقادی بر مهم‌ترین نظریه‌های تکنولوژی رسانه - میثم امیدعلی و سیدحسن حسینی

تیغ بران اینترنت - حسین حق پناه

چه پرسش‌هایی از سید مرتضی آوینی دارم - حسین غفاری